WSTĘP Slawistycznego Ośrodka Wydawniczego. Warszawa 1993
Język albański jest językiem narodowym w Republice Albanii. Jest także (a przynajmniej był do niedawna) jednym z języków urzędowych na Kosowie w Serbii (Jugosławia). Duża albańska mniejszość zamieszkuje także Macedonię. W wymienionych regionach językiem albańskim posługuje się około pięciu milionów mieszkańców. Spora grupa Albańczyków — około dwustu tysięcy — mieszka w południowych Włoszech; głównie w Kalabrii i na Sycylii. Mniejsze skupiska znajdują się w Czarnogórze, Bułgarii, Chorwacji, Turcji, Egipcie, Syrii, na Ukrainie, a także w obu Amerykach i Australii. Dość liczne dawniej kolonie albańskie w Grecji obecnie ulegają szybkiemu wynarodowieniu. We Włoszech — przeciwnie: poczucie narodowe albańskie jest bardzo silne, ruch kulturalno-narodowy żywy do tego stopnia, iż wytworzył się tu nawet swego rodzaju standard oparty na cechach miejscowych dialektów.
Albańczycy są na Bałkanach autochtonami — pochodzą od narodu zamieszkującego te tereny przed podbojem Rzymian. Wiadomo, że mieszkały tam indoeuropejskie plemiona Ilirów, Traków, Frygów, Macedończyków, Epirotów i oczywiście Greków. Łatwiej jednak wykluczyć niektóre hipotezy na temat pochodzenia Albańczyków niż ustalić ich bezsprzecznych przodków. Najpoważniejsze hipotezy dotyczą pochodzenia trackiego, ilirskiego lub mieszanego tracko – ilirskiego. Pochodzenie ilirskie jest także oficjalną tezą nauki Albanii. Organizacja państwowa ilirska (a także epirocka, znajdująca się na terenach dzisiejszej południowej Albanii) ustała w II wieku p. n.e., po podboju przez Rzym. Odtąd tereny albańskie znajdowały się w zasięgu wpływów Rzymu, a później Bizancjum. W Średniowieczu na terenie dzisiejszej Albanii istniały mniej lub bardziej niezależne księstwa, z silnymi ośrodkami miejskimi, podlegające okresowo hegemonii bizantyjskiej i serbskiej (w XIV w.) i silnym wpływom weneckim. Lata 1479 — 1912 to okres niewoli tureckiej. Wiek XV pozbawił Albanię rycerstwa, które w kilku kolejnych falach, w następstwie najazdu tureckiego, wyemigrowało do Grecji i Włoch. Albania odzyskała niepodległość w 1912 roku. Krótki okres królestwa trwał od 1928 roku do drugiej wojny światowej, po której powstała republika w dzisiejszych granicach państwowych.
Ze względu na różnorodne wpływy, jakim w ciągu wieków’ podlegali Albańczycy, współczesna kultura albańska stanowi dziedzictwo zarówno chrześcijaństwa (zwłaszcza z kręgu katolickiego i prawosławnego), jak i islamu.
Obrazem historii tych terenów jest także słownictwo albańskie. Jest. ono w znacznym stopniu zromanizowane — są to pożyczki łacińskie z różnych okresów oraz, mniej liczne, pożyczki włoskie. Prócz wyrazów rodzimych i romańskich, licznie reprezentowane są wyrazy pochodzenia greckiego, w tym bardzo wczesne przedromańskie zapożyczenia, oraz wyrazy tureckie i słowiańskie.
Pierwsza wzmianka o Albańczykach pochodzi dopiero z II wieku n.e. od Ptolomeusza. Następna — z XI wieku: Anna Komnene i Michał Attaleates, kronikarze bizantyjscy, wymieniają plemię ’Aρβαviται, ’Aρβαvoiimiejsce ’Aρβαvov, ’Aρβαvα.
W źródłach historycznych nie odnajdujemy żadnych informacji mówiących o przybyciu Albańczyków ani też o przybyciu Traków i Ilirów na Bałkany. Po języku Traków zostały niewielkie ślady, po języku Ilirów — niemal żadne. Wszelkie spekulacje na temat związku tych języków z językiem albańskim muszą pozostać hipotezą, o ile nie zostaną odnalezione nowe źródła. Niewątpliwe są związki albańskiego z językiem rumuńskim — dotyczą one słownictwa zarówno romańskiego, jak i przedromańskiego, oraz struktury morfo syntaktycznej. Problem kolebki rumuńskiej jest równie niejasny, jak problem kolebki albańskiej. Jest natomiast bardzo prawdopodobne, iż język rumuński formował się w sąsiedztwie‘ z albańskim. Związki z językiem albańskim wykazują wszystkie cztery dialekty rumuńskie i są to analogie daleko idące, przejawiające się nie tylko w leksyce, lecz i w składni, i we frazeologii; tak ścisłe związki mogły istnieć w okresie, gdy wszystkie dialekty rumuńskie znajdowały się jeszcze blisko siebie, a więc między VI i IX wiekiem. Kontakt z językiem albańskim mógł mieć miejsce na terenach położonych między Niszem, Skopje i Sofią. Na tym terenie, jak też i na terenie dzisiejszej Albanii , nazwy wielu miast tłumaczą się dobrze na gruncie języka albańskiego. Niemożna tego powiedzieć o nazwach wsi, które w znacznej części są nowszego pochodzenia.
Albański jest językiem indoeuropejskim. Wskazuje luźne związki z różnymi językami indoeuropejskimi, lecz bliższe pokrewieństwo nie zostało stwierdzone. W pracach językoznawczych akcentuje się możliwość północno indoeuropejskiego pochodzenia języka albańskiego, głównie na podstawie związków bałtycko-albańskich. W dzisiejszej swej postaci albański jest językiem satemowym, jednak rozwój albańskich spółgłosek szeregu tylnego jest bardzo szczególny. Tak jak w językach satemowych p: i.e. labiowelarne spółgłoski w zasadzie zlały się z welarnymi — ich ślady zachowały się jednak w pozycji przed samogłoskami palatalnymi, por. pesë ‘pięć’ ← i. e.*penkwe, zorrë ‘jelito’ ← i. e. *gw’ērnā iin,. labiowelarne rozwinęły się w s, z, inaczej niż spółgłoski welarne, które w tej pozycji zachowane są bez zmian, np. kohë ‘czas’ ← i. e. *kēsk’ (welarne palatalizowane spółgłoski rozwinęły się w albańskim w th, dh || d).
Najstarsze zabytki albańskie prezentują w zasadzie już dzisiejszą formę albańskiego systemu gramatycznego, z zanikiem imiennej fleksji indoeuropejskiej i nową fleksją, powstałą na skutek agluty nacji form zaimkowych. Albański jest językiem bałkańskim. Posiada wszystkie typowe cechyjęzyków należących do ligi bałkańskiej — bogaty system form werbalnych, ubogą fleksję imienną, brak infinitiwu, rodzajnik’ post pozytywny, futurum z czasownikiem posiłkowym do ‘chcieć’,reduplikację zaimków osobowy chiprepozycję klityk zaimkowych. Język albański dzieli się na dwa podstawowe dialekty: północny gegijski i południowy — toskijski. Granica między nimi przebiega wzdłuż rzeki Szkumbini. Podstawową cechą różniącą oba dialekty jest obecność vs brakrotacyzmu, tj. przejścia interwokalicznego -n –w -r -,np. toskijskie verë [verə] ‘wino’,syri [syri] ‘oko’,Shqipëri [ʃcipəri] ‘Albania’, itd. vs gegijskie [vẽ:n], [sỹ:ni],[ʃtʃipni]. W gegijskim występuje ponadto zróżnicowanie pod względem długości samogłosek akcentowanych, oraz samogłoski nosowe, np. hënë ‘księżyc’: toskijskie [xənə] vs gegijskie [xã:n], shkon ‘idziesz, idzie’: toskijskie [ʃkon] vs gegijskie [ʃkõ:], është ‘jest’: toskijskie [əʃtə] vs gegijskie [ã:ʃt], itp. Trzecim, względnie dużym kompleksem dialektalnym jest język albański, używany w południowych Włoszech, wywodzący się w przeważającej części z dialektów południowo toskijskich. W obecnej swej postaci dialekt ten wykształcił pewne wspólne cechy, różniącego znacznie od obu bałkańskich dialektów albańskich i musi być traktowany jako odrębna grupa dialektalna.
Współczesny literacki język albański oparty jest w znacznym stopniu na dialekcie toskijskim. Kodyfikacja normy językowej jest ściśle związana z kodyfikacją ortografii. Używane współcześnie pismo oparte jest na alfabecie łacińskim, a wprowadzone zostało na kongresie w Manastyrze (dziś Bitola) w 1908 roku. Istotną rolę w opracowaniu normy literackiej odegrały obrady Komisji Literackiej w Szkodrze (1916 — 1917), która za podstawę normy literackiej proponowała przejściowy między północą a południem dialekt Elbasanu. W 1923 roku w Albanii wprowadzono normę zbliżoną do tego postulatu. Język literacki oparty na dialekcie toskijskim został wprowadzony w 1946 roku. Za właściwego twórcę języka literackiego uważa się Konstandina Kristoforidhi (1827 — 1895), autora, między innymi, przekładów Nowego Testamentu na język albański w dwu wersjach językowych, toskijskiej i gegijskiej.
Odrębną formę literacką, opartą na długiej tradycji piśmiennictwa gegijskiego, wprowadzono na Kosowie w Jugosławii w 1952 roku. Od 1968 roku zaczęto także na Kosowie wprowadzać wariant standardu oparty na dialekcie toskijskim. Kongres w Tiranie w 1972 roku ostatecznie usankcjonował wspólną normę albańską dla Albanii i Kosowa. Dawna gegijska norma do dziś funkcjonuje na Kosowie jako kolokwialny język miejski.
Pierwszy zachowany zapis w języku albańskim pochodzi z czasów Skanderbega. Jest to wpleciona w łaciński tekst krótka formuła chrztu (Formuła e pagëzimit, 1462 rok). Następnie słowniczek Arnolda von Harfa zawiera około 30 słów albańskich z tłumaczeniem na język niemiecki. Najstarsza zachowana książka albańska to Mszał Gjona Buzukuz 1555 roku. Właściwy początek piśmiennictwa albańskiego przypada na przełom XVI i XVII wieku. Wiek XVII i XVIII to okres rozwoju piśmiennictwa religijno – dydaktycznego gegijskiego. W XVIII i XIX wieku odrębny nurt stanowi literatura islamska rozwijająca się zwłaszcza w Kosowie. Początek literatury nowożytnej wyznacza data 1836. Jest to początek okresu Odrodzenia Narodowego (Rilindja Kombëtare), charakteryzującego się rozwojem świadomości narodowej, identyfikacji kulturowej i działalnością szeregu towarzystw patriotyczno – kulturalnych: Ligi Prizrenskiej (1878 – 1881), Wspólnoty (1899), Stowarzyszenia Stambulskiego (1879) i in.
Współczesna literatura albańska to proza realizmu krytycznego, poezja liryczna i interesujący nurt prozy psychologicznej, opartej na tradycji i historii: — zwłaszcza powieści Ismaila Kadare, z których trzy zostały już przetłumaczone na język polski.
W ostatnich latach w środowisku językoznawców polskich obserwujemy zwiększone zainteresowanie językami Bałkańskimi, w tym także językiem albańskim. Rodzą się inicjatywy naukowe związane z tym terenem językowym (publikacje, konferencje naukowe). Uwagę przyciągają także wydarzenia polityczne, jakie w ostatnich latach mają miejsce na Bałkanach. Albania jest już dziś krajem demokratycznym i otwartym. Przez wiele lat była jednak skutecznie zamknięta, informacje o tym kraju są więc, siłą rzeczy, fragmentaryczne i przypadkowe. Luka ta jest szczególnie wyraźna w Polsce, gdzie na żadnym z uniwersytetów nie było studiów albanologicznych. Polakiem był jeden z najwybitniejszych albanologów — prof. Wacław Cimochowski. Niestety nie pozostawił po sobie uczniów. Dopiero w ostatnich kilku latach, pod wpływem nowych kontaktów naukowych, albański powraca na arenę naukową. W 1989 roku Instytut Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk zorganizował w Warszawie pierwszą w Polsce językoznawczą konferencję na temat kontaktów albańsko – słowiańskich. Rok wcześniej Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizował analogiczną konferencję dotyczącą historii Albanii. Wydarzeniom tym towarzyszy szereg publikacji naukowych. Oprócz prac naukowych ostatnio ukazał się przygotowany nakładem Wiedzy Powszechne; Słownik albańsko – polski i polsko – albański oraz Rozmówki albańsko – polskie. Proponowana Gramatyka jest zatem uzupełnieniem tych podstawowych pozycji. Jest to w zasadzie pierwsza w Polsce i pierwsza polsko języczna gramatyka języka albańskiego (jeśli nie liczyć nie ukończonego szkicu prof. W. Cimochowskiego Język albański, „Acta Baltico – Slavica” XVII, 1987, s.17 – 69).! Niniejszy Zarys zawiera podstawowe wiadomości na temat funkcjonowania form morfologicznych: paradygmaty fleksyjne i uwagi o tych funkcjach składniowych, które dla Polaka nie są zrozumiałe same przez się. Poza krótkim wprowadzeniem fonetycznym, w którym wystąpi międzynarodowa transkrypcja fonetyczna, stosujemy zapis ortograficzny. Książka ma układ według! kategorii morfologicznych zgrupowanych w dwu blokach: Grupa imienna i Zdanie. Na końcu znajdują się wzory odmiany czasowników. Jest to więc] gramatyka,, tradycyjna”, ukierunkowana przede wszystkim na dostarczanie! wiadomości praktycznych, nastawiona na bardzo szeroki krąg odbiorców: od osób pragnących nauczyć się posługiwać językiem albańskim, po bałkanologów, albanologów i językoznawców ogólnych. Naszym zamierzeniem jest, by dostarczała ona wiadomości niezbędnych do zbudowania poprawnego tekstu w języku albańskim. W przeciwieństwie do szeregu gramatyk obcojęzycznych języka albańskiego, podawać będziemy wyłącznie formy zaakceptowane przez oficjalną normę.
Pragniemy w tym miejscu wyrazić wdzięczność pani Lirice Kasneci za krytyczne przejrzenie materiału albańsko języcznego zawartego w Zarysie oraz panu Alqiemu Kasneci za takąż pomoc przy ostatecznym przygotowaniu części III Zarysu.
Pisownia i Fonetyka
1 Pisownia
Język albański posługuje się alfabetem łacińskim. Albański alfabet zawiera także kilka znaków dwuliterowych (np. sh [∫], zh [], które w słownikach traktowane są jako odrębne litery. Łącznie albański alfabet składa się z 36 następujących znaków:
At Gjergji 